Ayasofya'nın mimarisi: Büyük Kubbe, karmaşık mozaikler ve yüksek sütunlar

Anthemius, Küçük Asya'da bir şehir olan Tralles'te doğmuş ve Ayasofya'nın devasa kubbesinin inşasını mümkün kılan yenilikçi mimari çözümlerin tasarlanmasında kilit rol oynamıştır. Geometri ve mekanik konusundaki anlayışı, inşaatçıların teknik zorlukların üstesinden gelmelerine ve heybetli kubbeyi desteklemek için bir dizi kemer ve yarım kubbe oluşturmalarına yardımcı oldu.

Milet şehrinden gelen Isidore, yetenekli bir mimar ve matematikçiydi. Anthemius ile yakın işbirliği içinde çalışmış ve Ayasofya'nın kendine özgü kubbesi ve yenilikçi yapısal özellikleri de dahil olmak üzere genel mimari planını kavramsallaştırmıştır. Isidore'un detaylara gösterdiği titizlik ve mimari estetik anlayışı, Ayasofya'nın Bizans mimarisinin bir başyapıtı haline gelmesine yardımcı olmuştur.

Zaman içinde Ayasofya birçok değişikliğe uğramıştır. İmparator Basil II tarafından 10. yüzyılda büyük bir yenileme gerçekleştirilmiştir. Kilisenin çöken kubbesini onarmış ve dört büyük melek resmi, tonozda İsa'nın yeni bir temsili, İsa'nın mezar örtüsü ve apsiste havariler Petrus ve Pavlus'un arasında İsa'yı kucaklayan Meryem Ana'nın yeni bir temsilini yerleştirmiştir.

Osmanlılar döneminde bir cami olarak Ayasofya Camii'nin güneybatı köşesine küçük bir minare eklenmiştir. Ayasofya Camii'nin kapsamlı bir şekilde yenilenmesi 1847 yılında Sultan I. Abdülmecid tarafından emredilmiştir. İsviçreli-İtalyan iki mimar olan Gaspare ve Giuseppe Fossati, bazı sütunların düzeltilmesini, tonozların sağlamlaştırılmasını, kubbenin sağlamlaştırılmasını ve caminin dış ve iç kısmının yeniden dekore edilmesini denetledi. Ayasofya Camii'nin kuzey koridoruna 1850 yılında yeni bir maksem eklenmiştir.

Ayasofya bir fay hattı üzerine inşa edildiğinden, bölgede meydana gelen her deprem temelinde hasara yol açmıştır. Durumu kötüleşmeye devam eden Ayasofya, 1996 yılında Dünya Anıtlar İzleme Örgütü'nün, 1998 yılında ise Dünya Anıtlar Fonu'nun (WMF) listesine alınmıştır. Çalışmaların ilk aşaması, Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı ile birlikte, çatlamış çatıyı sağlamlaştırmaktı. 2006 yılına gelindiğinde WMF projesi tamamlanmış olsa da Ayasofya'nın diğer birçok bölümünde hala önemli iyileştirmeler yapılması gerekmektedir.

Minareler orijinal Bizans kilisesinin bir parçası değil, Osmanlı eklentisidir. Güneydoğu minaresi kırmızı tuğladan inşa edilmiştir ve Mehmed ya da halefi Beyazıd II dönemine tarihlendirilebilir. Diğer üçü beyaz kireçtaşı ve kumtaşından inşa edilmiş olup, bunlardan kuzeydoğudaki ince sütunu Bayezid II, batıdaki birbirinin aynı iki büyük minareyi ise Selim II dikmiştir.

İkonik Ayasofya kubbesinin uzaktan hemen fark edilebilir. Yaklaşık 31 metrelik bir çapa sahiptir. Kubbeyi dört adet küresel üçgen pandantif taşımaktadır. Pandantifler, kubbenin kare tabanının köşeleridir ve kubbeyi desteklemek için yukarı doğru kıvrılır, kubbenin yanal kuvvetlerini kısıtlar ve ağırlığının aşağı doğru akmasına izin verir. Kubbe, onarımlar nedeniyle biraz eliptik bırakılmıştır.

Ayasofya'nın kubbesinin iç kısmında, imparatorluk kapısında, güneybatı kapısında ve kuzey tympanumunda mozaikler bulunmaktadır. Ancak bunların en önemlisi apsisteki mozaiklerdir. İsa'nın annesi Meryem, İsa'nın Çocuk'unu taşırken ve mücevherli thokos sırtı açık bir tahtta otururken, doğu ucundaki apsisin üzerindeki yarım kubbedeki mozaikte görüntülenmiştir. Mozaiğin ne zaman yerleştirildiği bilinmemektedir.